Het televisieoptreden van Joost Klein gisteravond eindigde in een tragedie.

Het Noord Nederlands Orkest gaat de ‘Vierde Symfonie’ van Charles Ives spelen, met van alles daaromheen. De Amerikaanse componist werd rijk met de verkoop van levensverzekeringen en maakte in zijn vrije tijd muziek zonder dogma’s. “Alle foute noten zijn goed.”
Charles Ives is een van die componisten die om de zoveel tijd in de belangstelling komen en daarna weer min of meer vergeten worden. Dit jaar kunnen zijn geboorte- en sterfdag (1874-1954) worden herdacht.
De eerste keer dat ik muziek van hem hoorde moet rond 1968 zijn geweest, bij een recital waarop liederen van Webern en Ives werden gezongen, met Reinbert de Leeuw aan de piano. Die laatste publiceerde samen met de dichter J. Bernlef in 1969 een boek over Ives.
Muziek ontstoffen
In Nederland herkende men in Ives een voorloper, die de muziek van stof (= vooroordelen) had ontdaan. Dat ontstoffen had hij van zijn vader George geleerd, die dirigent was van (kerk)koren en (blaas)orkesten. George Ives liet eens twee fanfareorkesten gelijktijdig verschillende muziek op afstand van elkaar spelen en experimenteerde ook met kwarttonen.
Zoon Charles componeerde stukken voor kwarttoons-piano, een instrument dat ook een plaats kreeg in zijn Vierde Symfonie. Verschillende soorten muziek door elkaar horen we bij Charles Ives in veel orkeststukken, evenals ruimtelijk opgestelde muziekgroepen. Pas Karlheinz Stockhausen bedacht dat laatste opnieuw in de jaren 60.
Vader Ives vond dat in muziek alles mogelijk was en zijn zoon heeft die gedachte telkens weer nagevolgd. Tonaal, atonaal, citaten uit marsen, kerkliederen, volksdansen en verschillende toonsoorten door elkaar: alles klinkt bij Ives alsof het normaal is. Zonder ironische bijbedoelingen of vervreemdingseffecten, zoals bij componisten na 1960.
‘Verhongeren op dissonanten’
Wel kreeg Charles na de lessen van zijn vader een degelijke muzikale opleiding aan de universiteit van Yale, bij de Duits-romantisch georiënteerde Horatio Parker. Hij werd ook een orgelvirtuoos en was vanaf zijn 14de veertien jaar kerkorganist.
Toch ging hij niet de muziek in. “Stel dat je een lieve vrouw en kinderen hebt, die kun je niet laten verhongeren op je dissonanten”, meende Ives. Hij ging bij een verzekeringsmaatschappij werken en richtte na een aantal jaren met een partner een eigen maatschappij op, die al snel de grootste werd van de Verenigde Staten.
Ives spande zich in om levensverzekeringen ook voor de gewone man toegankelijk te maken. Daarvoor werd een legertje handelsreizigers op weg gestuurd om de mensen met rationele argumenten te overtuigen, in plaats van over te halen met vage beloften.
Componeren op zondag
“Mijn zakelijke werk onthulde veel dingen van het leven die ik anders misschien gemist had”, zei Ives. ,,Ik zag tragedie, nobelheid, gemeenheid, verheven doelen en lage, grote idealen of geen idealen. Mijn muzikale werk hielp mijn zaken en mijn zakenwerk hielp mijn muziek. Kunst kan niet los staan van het leven.”
Componeren werd dus iets voor de avonden, zondagen en vakanties. Daarin schreef Ives het grootste deel van zijn oeuvre, tot hij in 1927 tegen zijn vrouw zei: ‘Ik kan niet meer componeren, alles wat ik wil opschrijven komt er verkeerd uit.’
Hij sukkelde destijds al met zijn gezondheid en stapte in 1930 uit zijn verzekeringsmaatschappij. Vanaf dat moment begon hij zijn (amper gespeelde) werk door te lichten en te herzien. Eliott Carter, later een groot avant-gardecomponist, zag als jonge man hoe Ives daarbij allerlei dissonanten toevoegde en vroeg zich af: ‘Hoe modern is Ives eigenlijk?’
Bewust modern was hij zeker niet. Brahms, Franck en zelfs Elgar waren zijn favoriete componisten. Een portret van Franck zat met punaises op de deur van zijn componeerkamer vastgeprikt en zijn eigen melodieën wijzen naar Beethoven. Ives was eerder modern door een volkomen gebrek aan dogmatisch doen.
‘Alle foute noten zijn goed’
“Waarom tonaliteit als zodanig de deur uit moet zie ik niet in, waarom ze altijd aanwezig moet zijn evenmin”, zei hij. “Het hangt ervan af wat je probeert te doen, net zoals kleding afhankelijk is van de thermometer.”
Toen een kopiist verbeteringen in zijn partijen ging aanbrengen schreef hij: ‘Mr. Price, probeer dingen niet netjes (nice) te maken. Alle foute noten zijn goed, schrijf ze gewoon over.”
Ook in zijn tijd als kerkorganist werd al over ‘foute noten’ in de begeleiding geklaagd. Maar de dominee steunde Ives: “Onze-Lieve-Heer moet er zo langzamerhand genoeg van hebben telkens hetzelfde te horen en in Zijn eindeloze wijsheid kan Hij een dissonant begrijpen en misschien zelfs waarderen.”
Late erkenning
In 1928 raakt hij bekend, dankzij zeer positieve kritieken op de eerste uitvoering van zijn Concord Sonata voor piano, het eerste stuk in de pianoliteratuur (1915) waarin clusters zijn voorgeschreven. Zijn Derde Symfonie (1910) kreeg in 1947 een Pulitzer Prize en in de jaren 50 begon Leonard Bernstein hem uit te voeren.
Ives luisterde ernaar op de radio, stond op, spuwde in de open haard en liep de kamer uit. Ontroerd of gefrustreerd, niemand weet het.

Categorieën: Muziek